اعظم حاج میرزا حسینخان صدراعظم و وزیر امور خارجه طاب ثراه بدستیاری و استظهار برادر اکرم خود حضرت اجل ارفع اشرف امجد مشیرالدوله یحیی خان وزیر عدلیه اعظم دام مجده العالی ... بوجهیکه شاید و وصفی که باید از روی صدق و صفای نیت طوبت بنا نهاد بدون امساک در خرج و صرف اموال و بتسامح عاملین اسفال و اعمال اسفال و اعمال بسعی و مراقبت استادان نازک اندیشه و معماران سنمار پیشه و اهتمام مقرب ااخاقان احمدعلی خان سرتیپ کارفرمای مسجد جدیدالبناء مبارک ناصری صورت انجام داد ... ۱۳۰۲ ... الحقیر الفقیر الم ذنب غلامرضا" . براساس دیگر کتیبه های سردر، خط کتیبه ها از "میرزا غلامرضا اصفهانی " و "عمادالکتاب " و کاشی ها از "استاد محمد صادق کاشانی " و "استاد علی اکبر" است. بعد از سردر، هشتی چهار ضلعی قرار دارد که به وسیله دو راهرو در سمت راست و چپ، به صحن مجموعه راه دارد. پوشش هشتی در اطراف، یزدی بندی و در بالا، رسمی بندی است. این هشتی دارای تزیینات کاشیکاری، کتیبه و نورگیری مشبک از آجر لعابدار است. بر کاشی های این قسمت، تاریخ ۱۲۹۸ ه-. ق خوانده می شود. در مدخل راهروی سمت چپ این هشتی، کتیبه "بفرمایش عالیجاه احمد علیخان و اهتمام عالیجاب خیرالحاج حاجی ابوالحسن معمار خاصه عمل کارخانه استاد علی اکبر ۱۲۹۸ " ثبت شده است. سردر شرقی بنا در خیابان سیدرضی واقع شده و فاقد مناره و کتیبه است. سطح سردر دارای طاقنما و تزیینات کاشیکاری و گره چینی است. در پشت سر این سردر، هشتی شرقی واقع است که توسط یک راهرو به صحن حیاط مرتبط می شود. این هشتی با طاق هفت کاسه یا طاق معلق، یکی از کارهای برجسته استاد جعفرخان معمار باشی کاشانی – متوفای ۱۳۱۲ شمسی - است. این هشتی دارای تزیینات کاشیکاری و رسمی بندی است. در وسط مجموعه، صحنی آجر فرش به ابعاد ۶۰×۶۰ متر واقع گردیده و در وسط آن حوض بزرگ دایره شکل، باغچه های متعدد و در اطراف آن، ایوان های چهارگانه و ۶۰ حجره در دو طبقه قرار دارد. بر نمای حجره ها وایوان های اطراف صحن، خلاصه وقف نامه مسجد و مدرسه بر کاشی به خط "میرزا غلامرضا" و کار "استاد صادق کاشی " نوشته شده است. در طرفین ایوان ها و پشت حجره ها، چند شبستان و چند مدرس ساخته شده است. ایوان جنوبی، اصلی ترین ایوان مسجد است. سطح ونمای این ایوان دارای تزیینات غنی و متنوع کاشیکاری است که بعدها تعمیر و تجدید شده است. در سقف ایوان کاشیکاری، نه کاسه و در کنار آن، یزدی بندی های بسیار زیبایی اجرا شده است. ازاره ایوان، سنگی است و به صورت زیبایی حجاری شده و عبارات "عمل عبدالله قزوینی حجار ۱۳۰۳" و "عمل عمو غلامحسین حجار ۱۳۰۳" بر آن نقر شده است. در این ایوان، دو راهرو وجود دارد که به دو مدرس جانبی راه پیدا می کند. در دوسمت این ایوان، در مجموع، چهارمناره کاشیکاری زیبا ساخته شده که راه پله میانی آنها از پشت بام است. در پشت این ایوان جنوبی، شبستان تابستانی به ابعاد ۶۰/۴۱×۶۸/۴۳ متر واقع است که به وسیله گنبد طاقی رفیعی پوشش یافته است. این شبستان دارای ازاره ای از سنگ مرمر به ارتفاع ۵/۱ متر است. در ضلع جنوبی شبستان، محرابی با تزیین کاشی و مقرنس قرار دارد. سطوح مختلف این شبستان با تزیینات کاشی، یزدی بندی، رسمی بندی- با طرحهای متنوع - و کتیبه هایی تزیین گردیده است. گنبد به ارتفاع ۴۴/۳۷ متر، بر روی این شبستان و به کمک چهار پایه استوار است. بر بالای این چهارپایه، چهار طاق رومی به دهانه ۵/۱۴ متر بر پا شده که خود به وسیله چهار لنگه آجری به هشت ضلعی و سپس دایره تبدیل شده گنبد بر آن قرار گرفته است. گنبد از نوع خفته با خیز کم و ساقه کوتاه در چهار جهت دارای روزنه است و از بیرون و داخل با تزیینات متنوع کاشی پوشیده شده است. ساقه کوتاه گنبد از بیرون با گره چینی تزیین شده و بر بدنه آن نیز ترنج های زیبا به همراه کتیبه هایی طراحی شده است. زمینه کاشیکاری سطح گنبد سفید است. این کاشیکاری چندین بار از جمله در سال های ۱۳۰۷ و ۱۰۳۸ ه-. ش تعمیر و تجدید شده است؛ گنبد با گذشت زمان صدمات زیادی متحمل شده که در دوره اخیر توسط سازمان میراث فرهنگی تعمیر و بازسازی شده است. بر بالای شبستان، در چهار طرف گنبد، چهار طاق بلند قرار گرفته که به همراه گنبد، فضای شبستان تابستانی را می پوشاند. ایوان های دیگر صحن نیز دارای تزیینات متنوع کاشی، طاقنماها و کتیبه های قرآنی و تاریخی است. بر بالای ایوان شمالی، دو مناره و در وسط آنها، برج ساعت ساخته شده است. مناره ها، قرینه یکدیگر و دارای تزیینات کاشی، مقرنس، کتیبه و مأذنه هستند. برج ساعت به صورت مکعب مستطیل دارای تزیینات کاشی است و ساعت آن، دو صفحه به طرف شمال و جنوب دارد. ضلع شرقی صحن و پشت ایوان شرقی، مسجد چهل ستون یا شبستان زمستانی مجموعه واقع شده که ورودی اصلی آن از طریق ایوان شرقی است. این شبستان دارای ۴۴ ستون سنگی در ۴ ردیف ۱۱ تایی است که در بالا به وسیله تویزه های آجری به همدیگر متصل شده و با چشمه طاق هایی پوشش یافته اند. ستون های شبستان، از قطعات سنگی حجاری شده است و از سه قسمت پایه، ساقه و سرستون مقرنس تشکیل می شود. ستون ها، طاق ها و پوشش این مسجد به همراه تزیینات حجاری، گچبری، رسمی بندی و مقرنس، ترکیب دلپذیری را ارائه می دهد. در طاق های میانی، نورگیرهایی با شیشه رنگین تعبیه کرده اند که بر زیبایی مزبور می افزاید. مسجد دارای کتیبه های متعددی است. در ضلع جنوبی، محراب اصلی مسجد با مقرنس های گچی، تزیینات گچبری و مرمری قرار دارد و در دو طرف آن، دو محراب دیگر با تزیینات رسمی بندی و گچبری دیده می شود. ازاره این شبستان از سنگ سفید است. در شمال ایوان شمالی و در شرق و غرب ایوان جنوبی، مدرس های سه گانه مسجد واقع اند که چون بخش های دیگر، با تزیینات کاشیکاری، گچبری، کتیبه و آیینه کاری تزیین شده اند. در اطراف صحن مجموعه، در دو طبقه، ۶۰ حجرهد (۲۹ حجره در طبقه اول و ۳۱ حجره در طبقه دوم) ساخته شده است. تمام حجره های طبقه اول، بعد از سکویی که در جلوی طاقنمای حجره قرار دارد، دارای ازاره کاشیکاری هستند. در فاصله بین دو حجره در قسمت ازاره، تزیینات سنگی وجود دارد. این حجره ها عموما دارای نقشه مستطیل شکل هستند و سقف آنها با چهار تویزه پوشش گردیده و انواع تزیینات کاشیکاری، گره چینی، رسمی بندی در ایوان حجره ها و پشت بغل آنها به کار رفته است. در اطراف حجره های طبقه دوم مجموعا شش بهارخواب یا بالکن ساخته شده که آنها نیز با کاشیکاری، طاقنماها، کتیبه ها و گره چینی تزیین یافته اند. در جلوی این بالکن ها، نرده های آجری مشبکی با لعاب فیروزه ای کار شده است. بنای مسجد و مدرسه عالی همچنین دارای آب انباری با هشت ستون سنگی حجیم، کتابخانه معتبر، حیاط خلوت و بناها و تأسیسات دیگر است. این بنا به شماره ۲۶۰ به ثبت تاریخی رسیده است

مسجد سپهسالار که با نام مسجد آیت‌الله مطهری نیز شناخته می‌شود یکی از مساجد بزرگ شهر تهران است. این مسجد که همراه مدرسه‌ای به همین نام است در کنار مجلس شورای ملی در میدان بهارستان تهران واقع است.

بانی آن میرزا حسین خان سپهسالار قزوینی صدراعظم دوره ناصرالدین شاه قاجار است. مدرسه و مسجد سپهسالار پس از مدرسه چهارباغ اصفهان از بزرگترین و باشکوه‌ترین بناهای مذهبی در ایران بشمار می‌آید. سپهسالار در سال ۱۲۵۸ خورشیدی بنیانگذاری این ساختمان را آغاز کرد و چون در سال ۱۲۶۰ در مشهد وفات یافت، برادرش یحیی‌خان مشیرالدوله در تکمیل و اتمام این بنا همت گماشت و پس از درگذشت او قسمتی از ناتمامیها و تزیینات تدریجاً بوسیله نائب‌التولیه‌های وقت انجام یافت. ساخت هستهٔ اصلی بنا نزدیک به پنج سال به درازا کشید که طراحی مسجد را مهندس مهدی خان ممتحن‌الدوله شقاقی انجام داده و معمار آن استاد حسن معمار قمیبوده‌است. در سال ۱۳۴۲ شمسی حسین لرزاده تغییراتی را در شبستان زمستانی آن ایجاد نمود.

این مسجد در ضلع شرقی خیابان موسوم به مصطفی خمینی و در جنوب شرقی میدان بهارستان در کنار ساختمان قدیمی مجلس شورای ملی ایران قرار دارد.

ابعاد صحن این ساختمان تقریبا ۶۱ در ۶۲ متر است و ساختمانش دو طبقه و در هر طبقه حجراتی جهت سکونت طلاب ساخته شده که مجموعاً قریب شصت حجره می‌باشد. در چهار طرف اضلاع ساختمان چهار ایوان قراردارد که ایوان بزرگ اصلی در طرف جنوب واقع شده و منتهی به مقصوره و گنبدی عظیم می‌شود.

وجه دیگری که به این مجموعه اهمیتی دو چندان می‌بخشد کتابخانه مسجد است که در سال ۱۲۵۹ سپهسالار با خرید کتابخانه ۴۰۰۰ نسخه‌ای اعتضادالسلطنه آن را پایه‌گذاری کرد. هم اینک، گنجینه‌ای با بیش از ۴۲۰۰ کتاب خطی به خط مؤلفان و نزدیک به ۱۰۰۰۰ کتاب چاپ سنگی در این کتابخانه موجود است.